Żuławy Wiślane – jest to mezoregion, który wchodzi w skład Pobrzeża Gdańskiego. Jego obszar znajduje się w delcie Wisły.
1. Żuławy Wiślane nazywane są również Żuławami Delty Wisły. Dzieli się je na 3 obszary: Żuławy Gdańskie, Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie. Łącznie Żuławy zajmują ok. 1750 km2 powierzchni, wyłączając z tego jezioro Drużno i Zalew Wiślany. 450 km2 zajmują depresje. Stolicą Żuław określany jest Nowy Dwór Gdański. Częściowo na terenie Żuław położone jestTrójmiasto oraz Tczew, Elbląg i Malbork.
2. Jedną z większych atrakcji na Żuławach są tzw. żuławskie domy podcieniowe. Mają one drewnianą konstrukcję szkieletową, która wypełniona jest cegłą, tzw. holenderką. Ich cechą charakterystyczną jest wysunięte piętro, wsparte na drewnianych filarach. Początkowo uzyskane w ten sposób pomieszczenie było wykorzystywane jako przestrzeń magazynowa, późnej zaś zaczęło pełnić funkcję mieszkalną. Najpiękniejsze obiekty tego typu można zobaczyć w Koszwałach, Miłocinie, Trutnowach, Żuławkach, Steblewie. W odrestaurowanym domu podcieniowym w Żelichowie mieści się gospoda Mały Holender. Dom podcieniowe skupione są również w ramach Szlaku Domów Podcieniowych.
3. Przez Żuławy Wiślane przepływa Nogat. Stanowi on wschodnie ramię ujściowe Wisły. Niegdyś to właśnie nim do Bałtyku uchodziła większość wód Królowej Polskich Rzek. Obecnie Nogat łączy Wisłę z Zalewem Wiślanym, a poprzez Kanał Jagielloński i rzekę Elbląg tworzy również połączenie z Pojezierzem Iławskim. Ma 62 km długości. Jego bieg rozpoczyna się w Białej Górze. Na trasie przepływu rzeki usytuowane są 4 śluzy, a mianowicie Biała Góra, Szonowo, Rakowiec i Michałowo.
4. W centralnej części Żuław położone jest miasto Nowy Dwór Gdański. Prawa miejskie zostały mu nadane w 1880 r. przez cesarza Wilhelma I Hohenzollerna. Wśród zabytków w mieście można wymienić neogotycki kościół pw. Przemienienia Pańskiego z 1851 r., spichrz nad Tugą z 1878 r. czy wieżę ciśnień z 1909 r., stanowiącą jedną z pierwszych w Europie budowli o konstrukcji żelbetowej. W Żuławskim Parku Historycznym zobaczyć można m.in. fragment wiatraka odwadniającego z Ostaszewa, odratowane nagrobki z terenu Żuław, kolekcję cegieł wypalanych ręcznie wraz z odciśniętymi w nich śladami, koło młyńskie z największego młyna na Żuławach czy też makietę Nowego Dworu Gdańskiego z czasów przedwojennych.
5. Położone na Mierzi Wiślanej miasto Krynica Morska także należy do Żuław Wiślanych. Prawa miejskie otrzymało ono niedawno, bo w 1991 r. Krynica Morska stanowi popularną miejscowość letniskową. Znajduje się tu port morski i 4 przystanie morskie. Do atrakcji należy Wielbłądzi Grzbiet (49,5 m n.p.m.), najwyższa wydma na Mierzei Wiślanej, z której podziwiać można zarówno Zalew Wiślany jak i Zalew Gdański. W miesiącach letnich dla zwiedzających udostępniana jest latarnia morska. Ciekawostkę związaną z Krynicą Morską stanowi ulica, której nadano nazwę „Teleexpresu”.
6. Nowy Staw położony jest nad rzeką Święta. Prawa miejskie uzyskał w 1343 r. Wśród zabytków znajduje się założenie urbanistyczne miasta z prostokątnym, wydłużonym rynkiem, pozostałości fos obronnych oraz kolegiata św. Mateusza, będąca największym kościołem na Żuławach. W mieście można ponadto zobaczyć dom podcieniowy z 1820 r. przy ul. Gdańskiej, domy szczytowe przy ul. Mickiewicza czy też secesyjny dom przy ul. Jana Pawła II.
7. Pruszcz Gdański położony jest na styku Żuław i Pojezierza Kaszubskiego. Nie zachował się dokument lokacyjny miasta, jednak po II wojnie światowej zaczął być zaliczany do tego grona. Wśród zabytków znajduje się m.in. kościół pw. Podwyższenia Krzyża wraz z pastorówką, kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy oraz udostępniany do zwiedzania zespół cukrowni Pruszcz. Charakterystycznym punktem jest Kanał Raduni, zabytkowy, sztuczny przekop Raduni, o długości 13,5 km.
8. Żuławy Wiślane bywają nazywane Małą Holandią. Są bowiem w podobny sposób poprzecinane siecią kanałów i rowów melioracyjnych, które oddzielają groble i śluzy. Podobieństwo występuje również pod względem terenów depresyjnych. Powiązanie z tym niderlandzkim krajem jest również obecne ze względu na sprowadzonych tu w XVI w. przez króla Zygmunta Augusta holenderskich protestantów, mennonitów. Doświadczeni, pomogli zagospodarować ten specyficzny teren. Żuławy zamieszkiwali aż do II wojny światowej. Pozostały po nich świątynie, zabudowania i specyficzne nagrobki, które można zobaczyć np. na cmentarzach w Stogach i Karwieńskich Błotach.
9. Najstarsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z młodszej epoki kamiennej. W Niedźwiedzicy i Wybicku odkryte zostały pracownie bursztyniarskie z tego okresu. Od ok. XIII w. prowadzone były tu działania mające na celu uzyskanie od morza nowych ziem. Na początku XIV w. pojawili się na tym obszarze Krzyżacy. Po podpisaniu II pokoju toruńskiego w 1466 r. ziemie przeszły we władanie polskie. Rozwój Żuławy zawdzięczają przybyłym tu osadnikom holenderskim. Po rozbiorach znalazły się pod panowaniem pruskim, a w okresie międzywojennym większa ich część przynależała do Wolnego Miasta Gdańska.
10. Do niedawna za najniżej położony punkt w Polsce uznawany był punkt depresyjny w Raczkach Elbląskich, znajdujący się 1,8 m p.p.m. W 2013 r. na Uniwersytecie Gdańskim doszło do spotkania, na którym zaprezentowane zostały wyniki badań przeprowadzonych przez geodetę Jacka Grossa i historyka Edmunda Łabieńca. Według nich największa depresja znajduje się nieopodal Marzęcina. Główny Urząd Geodezji i Kartografii potwierdził ich badania, a po dokładnych pomiarach ustalono, że najniżej położony punkt znajduje się na poziomie 2,04 m p.p.m.
11. Rezerwat „Mewia Łacha”, znajdujący się przy ujściu Przekopu Wisły do Bałtyku, powstał w 1991 r. w celu ochrony kolonii lęgowych rybitw, siewkowatych i blaszkodziobych. Teren ten jest jedynym stanowiskiem lęgowym rybitwy popielatej w Polsce. Stanowi również miejsce największej koncentracji mewy małej w Europie. Na terenie rezerwatu wyznaczona została ścieżka , którą mogą poruszać się turyści. Na jej trasie znajdują się platformy widokowe ułatwiające obserwację ptaków, a także pojawiających się tu licznie fok.
12. Muzeum Stutthof w Sztutowie stanowi bolesną pamiątkę tego miejsca. Mieści się na terenie dawnego obozu koncentracyjnego z czasów II wojny światowej. Do dnia dzisiejszego zachował się częściowo Stary Obóz, a także komora gazowa czy komendantura. Zrekonstruowane zostały krematoria. Na terenie muzeum znajduje się monumentalny Pomnik Walki i Męczeństwa autorstwa Wiktora Tołkina.
13. Większym akwenem na Żuławach jest jezioro Drużno. Jest to jezioro deltowe, które stanowi część Zalewu Wiślanego, odciętą naniesionymi osadami. Akwen wraz z przyległymi terenami chroniony jest w ramach rezerwatu „Jezioro Drużno”. W IX w. nad jeziorem znajdował się port i osada handlowa wikingów, Truso. Są to okolice dzisiejszego Janowa.
14. Jedną z atrakcji tego terenu stanowi Żuławska Kolej Dojazdowa. Prowadzi ona sezonowe przejazdy na trasie Sztutowo – Stegna – Jantar – Prawy Brzeg Wisły. W sezonie 2022 zawieszone zostały przejazdy na trasie Nowy Dwór Gdański – Stegna ze względu na remont mostu obrotowego w Rybinie. Kolej wąskotorowa jest doskonałym sposobem na poznanie krajobrazu Żuław Wiślanych.
15. Muzeum Bursztynu „Bursztynowa Komnata” w Stegnie jest pierwszym prywatnym muzeum tego szlachetnego surowca w Polsce. Składa się z 4 sal wystawowych. W ramach ekspozycji zobaczyć można kolekcję brył bursztynu, wśród których znajdują się egzemplarze z zatopionymi owadami i roślinami. Podczas zwiedzania można ponadto poznać historię bursztynnictwa, a także słynnej Bursztynowej Komnaty, czy dowiedzieć się jak odróżnić prawdziwy bursztyn. Muzeum mieści się w domu podcieniowym.
admin
